یکی از رایج‌ترین عباراتی که در انواع بازارهای مالی به گوشتان خواهد خورد، همین پول فیات یاFiat Currency است؛ اما پول فیات چیست؟ هدفمان از نوشتن این مقاله، پاسخ دادن به همین پرسش است.
اگر بخواهیم خیلی ساده بگوییم، منظور ارزهای رایج کشورها است؛ ولی خب قصد داریم پا را فراتر بگذاریم و با نگاهی عمیق‌تر و موشکافانه‌تر، چیستی مفهوم را بررسی کنیم.
پول فیات چیست و چه تفاوتی با Commodity Money دارد؟
شاید اولین چیزی که بعد از شنیدن عبارت فیات به ذهنتان برسد، کمپانی خودروسازی مشهور ایتالیایی باشد؛ ولی خب ما هیچ کاری به آن کمپانی نداریم و منظورمان کلاً چیز دیگری است!
پول فیات، که در زبان انگلیسی به آن Fiat Money یا بعضا، Fiat Currency هم گفته می‌شود، نوعی ارز است که توسط حاکمیت کشورها صادر می‌شود و هیچ کالایی به‌عنوان پشتوانۀ آن مورد استفاده قرار نمی‌گیرد؛ منظورمان کالاهایی مثل طلا و نقره است که قبلاً در تعیین ارزش پول، نقش پررنگ‌تری داشتند.
به بیان ساده‌تر، ارزش هر پول فیات، از اعتمادی که به حاکمیت صادرکنندۀ آن وجود دارد و البته پایداری اقتصاد آن کشور، مشخص خواهد شد. مسائل دیگری مثل قدرت نظامی هم می‌توانند روی میزان ارزشمندی پول فیات تأثیرگذار باشند.
ضمناً، پارامتر بسیار مهم عرضه و تقاضا را هم فراموش نکنید؛ پارامتری که روی ارزش (به‌معنای واقعی کلمه) هرچیزی اثرگذار است. از سبزیجات گرفته تا املاک و مستغلات. طبیعتاً هرچقدر تقاضا بیشتر باشد و عرضه کمتر، ارزش بالاتر می‌رود و برعکس.
پس مفهوم پول فیات، دسته‌بندی بسیار گسترده‌ای را شامل می‌شود. از ریال (متأسفانه) بسیار بی‌ارزش ما گرفته تا دلار، یورو، ین، پوند، لیر، دینار کویت و ریال عمان که جزو ارزشمندترین پول‌های دنیا محسوب می‌شوند.
تا همین چند دهۀ قبل، اکثر کشورها به‌جای پول فیات، از Commodity Money یا پول کالایی استفاده می‌کردند. این نوع ارزها، پشتوانۀ کالاهایی، مثل طلا، نقره، انواع جواهرات و... را داشتند که توسط آن‌ها، ارزششان تعیین می‌شد.
پس بزرگ‌ترین تفاوت بین Fiat Money و Commodity Money در این است که اولی پشتوانۀ کالایی ندارد، ولی دومی دقیقاً برعکس، ارزشش را از کالاهایی که پشتوانه‌اش هستند می‌گیرد.
حالا بیایید به یک پرسش مهم دیگر پاسخ بدهیم و بعد سراغ ادامۀ مقاله برویم.
معنای لغوی کلمۀ "فیات" چیست؟
کلمۀ Fiat ریشۀ لاتین دارد. معنای آن به انگلیسی می‌شود: let it be done. اگر بخواهیم آن را به فارسی ترجمه کنیم، بهترین عبارتی که می‌توانیم تحویل شما بدهیم، "بگذار انجام شود" خواهد بود.
قبل از اینکه خیلی گیج شوید، اجازه دهید بگوییم منظور همان ذات این نوع پول‌ها است. همان مسئله‌ای که پول فیات به‌واسطۀ دستور حاکمیت‌ها صادر و ارزش آن هم توسط عملکرد حاکمیت صادرکننده تعیین خواهد شد.
به‌هرحال، این از پاسخ پرسش پول فیات چیست. بیایید جلوتر برویم و نگاهی گذرا به تاریخچۀ این نوع از انواع ارزها داشته باشیم.
نگاهی به تاریخچۀ پول فیات
به‌گواه تاریخ‌نگاران، اختراع پول به هزاران سال قبل از میلاد مسیح برمی‌گردد. چیزی حدود 6000 هزار سال قبل؛ یعنی حتی هزاران سال قبل از اینکه کوروش بزرگ تاجگذاری کند و اولین منشور حقوق بشر تاریخ را بنویسد.
البته طبیعتاً، در روزگاران قدیم، پول به آن شکلی که امروز می‌شناسیم وجود نداشت!
نزدیک‌ترین فرمت پول به آنچه امروز مورد استفاده قرار می‌گیرد، سکه‌های طلا و نقره بودند. در ایران باستان، داریوش اول، نخستین پادشاهی بود که اقدام به ضرب سکه کرد و تجارت را برای ایرانیان (که در آن زمان بیشتر کرۀ زمین را در اختیار داشتند) آسان کرد.
هرچه جلوتر بیاییم، خواهیم دید که انواع مختلفی از پول‌ها معرفی و عرضه شدند.
در رابطه با تاریخچۀ پول فیات، باید بگوییم در قرن دهم میلادی، چین اولین کشوری بود که سراغ چنین ایده‌ای رفت.
به‌طور مشخص، سلسلۀ یوان که بین سال‌های 1276 تا 1367 میلادی بر چین حاکم بود، اولین حکومت تاریخ بود که پول کاغذی را به رسمیت شناخت و آن را قانونی اعلام کرد.
در جهان غرب، قرن هجدهم زمانی بود که پذیرش پول‌های کاغذی آغاز شد. آمریکا که در آن زمان مستعمرۀ انگلستان بود و فرانسه، نخستین کشورهای پذیرندۀ این نوع پول‌ها بودند.
منتهی توجه داشته باشید که همچنان، این Commodity Money بود که رواج داشت. نهایتاً، در سال 1971، رئیس‌جمهور وقت ایالات متحدۀ آمریکا، ریچارد نیکسون، اعلام کرد که به‌خاطر شرایط خاص آن زمان، امکان وابسته بودن دلار آمریکا به پشتوانه‌ای مثل طلا وجود ندارد؛ در نتیجه، پول فیات خلق شد و بعد از آن، رفته‌رفته تمام کشورهای دنیا، شروع به جایگزینی Commodity Money با پول فیات کردند.
تا اینجای مقاله، احتمالاً خیلی از شما خوانندگان عزیز، نحوۀ طرز کار این نوع پول‌ها را دریافته باشید؛ ولی خب برای اینکه مقاله به کامل‌ترین شکل ممکن ارائه شود، در بخش بعدی، این موضوع را زیر ذره‌بین خواهیم برد.
نحوۀ عملکرد پول فیات چگونه است؟
همان‌طور که چند باری تا اینجای متن گفتیم، پول‌های فیات، هیچ‌گونه پشتوانۀ کالایی ندارند؛ در عوض، ارزش آن‌ها، توسط باور دارندگان به صادرکننده (که حاکمیت یک کشور است) و البته اقتدار و اعتبار صادرکننده در سطح جهانی وابسته است.
ضمناً، خودتان می‌دانید که پول کاغذی، به‌عنوان واسطه‌ای عمل می‌کند که قدرت خرید هر شخص یا مجموعه را نشان می‌دهد؛ به این ترتیب، آن‌ها می‌توانند کالاها و خدماتی که احتیاج دارند را بدون نیاز به مبادلۀ کالا با کالا (قدیمی‌ترین فرمت تجارت بشر)، تهیه کنند.
همه‌چیز از جانب حاکمیت یک کشور شروع می‌شود؛ به‌طور مشخص، در بیشتر موارد، بانک مرکزی هر کشور پول فیات را می‌سازد و آن را به اقتصاد تزریق می‌کند. با توجه به قابلیت پول فیات برای ذخیره‌سازی قدرت خرید، مردم و کسب‌وکارها می‌توانند با خیال راحت برنامه‌ریزی کنند و برای فعالیت‌های اقتصادی خود، از خرید مایحتاج روزانه گرفته تا اقدامات جدی‌تر، مثل خرید خانه و سفرهای تفریحی برنامه‌ریزی داشته باشند. (می‌دانیم که ریال ما مطلقاً چنین قابلیتی را ندارد!)
توجه داشته باشید که حاکمیت‌ها پس از عرضۀ پول فیات، فرمانی مبنی‌بر قانونی بودن آن صادر می‌کنند؛ به‌دنبال چنین فرمانی، همۀ افراد و کسب‌وکارها موظف می‌شوند برای معاملات خود، پول فیات را از طرف مقابل بپذیرند؛ هدف از این کار، خلق اعتماد پیرامون پول صادرشده و کمک به پذیرش آن توسط همگان است.
وقتی چرخ اقتصاد روان بچرخد، سیاست‌های حاکمیتی در راستای رشد باشند، کشور در جامعۀ جهانی وجهۀ خوبی داشته باشد و روابط بین‌الملل به‌درستی برقرار باشند، ارزش پول فیات هم بالاتر می‌رود. دلار آمریکا را در نظر بگیرید که به‌لطف اقتصاد بسیار قدرتمند ایالات متحده، یکی از ارزشمندترین ارزهای فیات دنیا محسوب می‌شود.
در نقطۀ مقابل، وقتی اوضاع درهم‌برهم باشد، ارزش پول فیات آن کشور هم کمتر خواهد شد و مردمی که با آن ارز به‌خصوص سروکار دارند، با مشکل برمی‌خورند.
بیایید نگاهی داشته باشیم به مزایایی که در نتیجۀ خلق و عرضۀ پول‌های فیات حاصل می‌شوند.
پول فیات چه مزایا و نقاط قوتی دارد؟
منطقاً باید این نوع پول را با آن مدلی مقایسه کنیم که قبل از پول فیات مورد استفاده قرار می‌گرفت؛ یعنی پول کالایی یا Commodity Money.
ولی مواردی که در ادامه می‌خوانید، لزوماً در چارچوب این قیاس نیستند و به‌طور کلی، نمایانگر مزایای ارزهای فیات خواهند بود:
- خلق قدرت بیشتر برای بانک‌های مرکزی کشورها: اگر همه‌چیز درست باشد، قدرتمند بودن بانک مرکزی به نفع اقتصاد یک کشور خواهد بود. از آنجایی که ارزش پول فیات به طلا، نقره و دارایی‌های مشابه وابسته نیست، حاکمیت‌ها از طریق بانک مرکزی می‌توانند تغییرات لازم را برای حفظ سلامت و رشد اقتصاد انجام دهند. به‌علاوه، توجه داشته باشید که وابسته نبودن به کالاهای دیگر، یعنی در اثر کاهش و اتمام آن کالاها (مثلا طلا)، مشکل بزرگی برای آن ارز ایجاد نخواهد شد. البته که اتفاقات بزرگی مثل کمیاب شدن طلا، روی اقتصاد کل دنیا اثرگذار خواهند بود!
- تولید آسان‌تر و مقرون‌به‌صرفه‌تر: مسلماً چاپ پول یا ساخت آن به‌صورت دیجیتالی (همان پولی که در کارت‌های بانکی داریم)، خیلی راحت‌تر از استخراج موادی مثل طلا و نقره است و هزینۀ انجام این کار هم خیلی کمتر می‌شود.
- انعطاف‌پذیری بالا: پول فیات را می‌توان خیلی آسان، با شرایط متغیر اقتصاد هر کشور تطبیق داد. مثلاً وقتی رکود رخ دهد، حاکمیت می‌تواند با چاپ پول، عامل محرک فعالیت‌های اقتصادی را بسازد؛ یا در دوران افزایش فزایندۀ تورم، می‌تواند با کاهش چاپ پول، برای مقابله با این معضل برنامه بریزد.
- انتقال و نگهداری آسان: در مقایسه با پول‌های کالایی یا همان Commodity Money، حمل و نگهداری پول فیات خیلی راحت‌تر است؛ مخصوصاً بعد از به وجود آمدن کارت‌های بانکی، می‌توانید تمام دارایی خود را در یک کارت نگه دارید و حتی به پول کاغذی هم نیاز نخواهید داشت. ضمن اینکه می‌توان با تقسیم آن به واحدهای کوچک‌تر، نیازهای روزمره را هم برطرف کرد و هزینه‌های خرد را پوشش داد.
البته این‌طور نیست که پول فیات عاری از هرگونه ایراد باشد!
پول فیات چه معایب و نقاط ضعفی دارد؟
ما ایرانی‌ها که با ریال گذران زندگی می‌کنیم، بهتر از هر انسانی در دنیا می‌دانیم که پول فیات می‌تواند چقدر خطرناک باشد. یک لحظه فرض کنید از 20 سال پیش تا به امروز، معادل 20 میلیون تومان در حساب خود نگه می‌داشتید! 20 سال قبل، خیلی کارها را می‌توانستیم با 20 میلیون تومان پیش ببریم، ولی حالا 20 میلیون تومان نهایتاً اندازۀ یک گوشی موبایل میان‌رده ارزش داشته باشد!
درهرصورت، این‌ها اصلی‌ترین معایب ارز فیات محسوب می‌شوند:
- خطر جدی رشد تورم: اگر حاکمیتی بیش‌ازحد ارز فیات چاپ کند، به احتمال خیلی زیاد، ارزش هر واحد آن به‌‌مقدار چشمگیری کاهش پیدا خواهد کرد؛ درنتیجه، قدرت خرید پایین می‌آید و وضعیت اقتصادی اسف‌باری رقم می‌خورد.
- آسیب‌پذیری در برابر تصمیمات اشتباه حاکمیتی: همان‌طور که گفتیم، ارزش هر پول فیات به عملکرد حاکمیت صادرکنندۀ آن وابسته است. اگر اعتمادی وجود نداشته باشد، اگر مدیریت درست نباشد، اگر دستورالعمل اقتصادی اصولی در کار نباشد و...، ارزش پول فیات هم به‌طور مداوم کاهش پیدا می‌کند.
- وجود امکان جعل و تقلب: جعل پول‌های فیات، مخصوصاً اسکناس‌های کاغذی، بسیار آسان‌تر از جعل انواع دیگر پول‌ها است. به‌دنبال این ایراد، افراد و کسب‌وکارهایی که فریب می‌خورند و نادانسته از طرف مقابل پول جعلی می‌گیرند، با ضررهای سنگین مواجه خواهند شد.
اگر موافق باشید، در بخش بعدی، مقایسه‌ای بین پول فیات و شکل نوظهور پول، یعنی رمزارزها داشته باشیم.
پول فیات چه تفاوت‌هایی با رمزارزها دارد؟
طی چند دهه یا حتی چند قرن اخیر، انواع پول‌هایی که توسط حاکمیت‌ها صادر می‌شدند، به‌خصوص ارزهای فیات، یکه‌تاز بودند و تنها روش تجارت به حساب می‌آمدند؛ ولی چند سالی می‌شود که اوضاع تغییر کرده است و یک رقیب جدی برای این نوع از انواع پول ظهور کرده است! منظورمان رمزارزها هستند.
رمزارزها، به‌خاطر تفاوت‌های بنیادینی که با پول‌های فیات دارند، توانسته‌اند توجه افراد بسیاری را به خود جلب کنند و طی همین کمی بیشتر از 10 سال، جای پای نسبتاً محکمی برای خود بسازند.
اصلی‌ترین و مهم‌ترین تفاوت، در این است که پول‌های فیات متمرکز هستند و رمزارزها غیرمتمرکز؛ یعنی پول فیات توسط یک ارگان (حاکمیت یک کشور) صادر و کنترل می‌شود؛ هرچیزی مربوط به ارز فیات، به حاکمیتی که آن را صادر کرده مربوط می‌شود و آن‌ها روی مسائل بسیار مهمی مثل میزان انتشار ارز تسلط کامل دارند؛ در حالی که برجسته‌ترین خصوصیت رمزارزها، غیرمتمرکز بودنشان است.
رمزارزها هم مثل پول فیات پشتوانۀ یک دارایی خاص را ندارند. واقعی شدن رویای پول دیجیتال، به‌لطف دستیابی به تکنولوژی بلاک‌چین انجام گرفت که برای اولین بار در تاریخ، ساتوشی ناکاماتو از چنین تکنولوژی‌ای برای خلق بیتکوین کمک گرفت.
پیشنهاد خواندن: اگر می‌خواهید با بلاک‌چین بیشتر آشنا شوید، مقالۀ "بلاک چین چیست و چطور کار می‌کند" را بخوانید.
بالاتر هم گفتیم که حاکمیت‌ها هر وقت بخواهند و صلاح بدانند، می‌توانند پول فیات بیشتری چاپ کنند؛ درحالی‌که رمزارزها در دنیای کدها خلق می‌شوند و بسیاری از آن‌ها، مقدار محدودی دارند و در نهایت، استخراج آن‌ها به پایان خواهد رسید؛ برای مثال، در آخر 21 میلیون عدد بیتکوین وجود خواهد داشت و تحت هیچ شرایطی هم این مقدار بیشتر نمی‌شود!
ارزش پول فیات توسط کارآمدی و توانایی حاکمیت صادرکنندۀ آن مشخص می‌شود؛ اما در رمزارزها، مهم‌ترین شاخصه عرضه و تقاضا است که گفتیم روی ارزش همه‌چیز، حتی پول فیات هم اثرگذار است؛ علاوه‌بر این پارامتر حیاتی، عوامل دیگری مثل توانایی خاص یک رمزارز، تکنولوژی منحصربه‌فرد یک بلاک‌چین و... هم باعث افزایش تقاضای آن ارز می‌شود؛ در نتیجه، می‌تواند قیمت آن را دستخوش تغییر کند.
پول فیات، علاوه‌بر حالت دیجیتالی که طی چند سال اخیر رواج پیدا کرده است، در قالب اسکناس و سکه هم ظاهر می‌شود؛ ولی رمزارزها هیچ وجودیت فیزیکی‌ای ندارند و فقط کدهایی هستند روی بلاک‌چین‌های مختلف!
از منظر امنیت، پول‌های فیات با اینکه حمایت حاکمیت‌ها را دارند، در معرض جعل هستند و بالاتر هم به این موضوع اشاره کردیم؛ ولی رمزارزها از این جهت اوضاع بهتری دارند؛ چون همۀ انتقالات رمزنگاری می‌شوند و جعل آن‌ها کار خیلی پیچیده و سختی است؛ اما خب، باید بدانید رمزارزها هم با مشکلات و خطرات مخصوص به خود دست‌وپنجه نرم می‌کنند.
در کنار همۀ این‌ها، برخلاف ارزهای فیات که توسط خود حاکمیت‌ها قانونی اعلام می‌شوند، رمزارزها در بسیاری از کشورهای دنیا ناقض قوانین هستند و استفاده از آن‌ها، می‌تواند به جریمه‌های مختلفی منجر شود.
به‌طور کلی، پول‌های فیات اصلی، مثل دلار، یورو، پوند و...، در مقایسه با رمزرارزها، پایداری خیلی بیشتری دارند و ارزش آن‌ها با نوسانات بسیار جزئی‌تری مواجه می‌شود. این یکی دیگر از تفاوت‌های بارز بین پول‌های فیات و رمزارزها است.
آیا رمزارزها می‌توانند جایگزین پول فیات شوند؟
با اینکه احتمال بروز هر اتفاقی وجود دارد، اما مشخصاً این مسئله، حداقل فعلاً خیلی دور از ذهن به نظر می‌رسد!
راستش را بخواهید، نمی‌توان به این پرسش پاسخ قطعی داد؛ چون هیچکس از آینده خبر ندارد؛ ولی خب مشخصاً می‌توان گفت که حاکمیت‌ها دوست ندارند چنین اتفاقی رخ بدهد و تا همین الان هم نهایت تلاششان را برای محدود کردن رمزارزها انجام داده‌اند.
البته مثال نقض هم داریم. کشور کوچک السالوادور، در سال 2021، بیتکوین را به‌عنوان ارز اصلی خود پذیرفت.
باید به این نکته هم توجه کرد که زندگی بشر، هر روز بیشتر از دیروز دیجیتالی می‌شود و ممکن است در آینده، واقعاً کریپتوکارنسی‌ها ارزهای فیات را کنار بزنند! اما خب همان‌طور که چند خط بالاتر هم گفتیم، نمی‌توانیم با قطعیت چنین ادعایی را مطرح کنیم.
ارز فیات، رایج‌ترین انواع پول در سراسر جهان است
فهمیدیم پول فیات چیست و چطور ارزش آن تعیین می‌شود. ارزهایی که توسط حاکمیت‌ها ساخته و عرضه می‌شوند، همان پول فیات هستند و ارزش آن‌ها، به وضعیت و عملکرد کلی حاکمیت صادرکنندۀ آن‌ها بستگی دارد.
بعد از بررسی تاریخچۀ این نوع از انواع پول‌ها، با مزایا و معایب آن آشنا شدیم و تفاوت‌هایش با رمزارزها را بررسی کردیم. در نهایت هم گفتیم که حداقل فعلاً به نظر نمی‌رسد که رمزارزها بتوانند تاج‌وتخت ارزهای فیات را تصاحب کنند.
امیدواریم از خواندن این بلاگ‌پست نهایت استفاده را برده باشید؛ لطفاً لینک مقاله را برای دوستانتان که به بازارهای مالی علاقه دارند بفرستید تا به آن‌ها برای درک یکی از مهم‌ترین مفاهیم مالی کمک کرده باشید.