پول چیست؟ یکی اصلی‌ترین عناصر زندگی بشریت

پول خوشبتی نمی‌آورد؛ اما نبودنش قطعاً باعث بدبختی خواهد شد! اصلاً تعریف پول چیست؟ این چه چیزی است که تا این حد بشر را به خود درگیر کرده است و چرخ تمام دنیا را می‌گرداند؟

در این مقاله می‌خواهیم ببینیم پول چیست، تاریخچۀ آن از کجا شروع می‌شود و به کجا می‌رسد، انواع پول کدامند، چه وظایفی دارد و به‌طور کلی، هر آنچه لازم است راجع‌به این مفهوم بدانید را زیر ذره‌بین خواهیم برد.

از آنجایی که می‌خواهیم مقاله ساختار منسجمی داشته باشد، با بررسی چیستی این مفهوم شروع خواهیم کرد.

تعریف پول چیست و وظایف پول چیست؟

علی‌رغم اینکه بشر هزاران سال است از پول استفاده می‌کند، کمتر افرادی پیدا می‌شوند که در پاسخ به سؤال پول چیست؟ جواب مناسب و قابل‌درکی داشته باشند.

به‌طور کلی، پول وسیله‌ای است برای مبادله و معامله که توسط همگان مورد پذیرش قرار گرفته باشد.

وقتی قصد خرید چیزی را داشته باشید، از تخم‌مرغ گرفته تا ویلای 2000 متری، ‌باید مقدار پول مشخص‌شده برای آن را به فروشنده بپردازید. در یکی از منابع تعبیر بسیار زیبایی وجود داشت.

پول اختراع شد تا خرید و فروش از یکدیگر جدا شوند!

جلوتر منظور این گفته را بهتر خواهید فهمید.

لطفاً از همین ابتدا ذهنتان را به سمت شکل امروزی پول نبرید؛ این مقوله از هزاران سال پیش تا به امروز، دچار تغییرات بسیاری شده است که در ادامه بیشتر به این تحولات می‌پردازیم.

پول همان چیزی است که دنیا را می‌چرخاند! تمام اقتصاد جهانی وابسته به این عنصر است و هیچ کاری بدون آن پیش نمی‌رود.

اما وظایف پول چیست؟

اگر همین سؤال را از ChatGPT بپرسید، لیستی متشکل از بیش از ده وظیفه به شما خواهد داد؛ اما با استناد به منابع موجود، در نهایت، پول 3 وظیفۀ اصلی دارد:

1. وسیله‌ای برای مبادله: اصلی‌ترین و مهم‌ترین کاربرد پول، استفاده به‌عنوان وسیله‌ای برای انجام معاملات است. بالاتر گفتیم که هرچیزی بخواهید بخرید، باید پول آن را پرداخت کنید. همچنین، شما و هرکس دیگری، دستمزد خود را با پول دریافت می‌کنید، کاسب اجناسش را در ازای پول می‌فروشد، شرکت‌های نفتی در ازای فروش هر بشکه نفت پول می‌گیرند و....
2. وسیله‌ای برای ذخیرۀ ارزش: امکان نگهداری از پول و استفاده از آن در آینده، برای تهیۀ محصولات و خدمات مختلف وجود دارد. البته که اگر عمیق‌تر نگاه کنیم، شاید بهتر باشد از جایگزین‌های دیگر به‌عنوان پس‌انداز و جهت ذخیرۀ ارزش استفاده کنیم؛ چراکه پول امروز ممکن است در اثر تورم با کاهش ارزش مواجه شود؛ همچنین، اجازه دهید توصیه کنیم که کلاً از ریال کشورمان به‌ این منظور، یعنی ذخیرۀ ارزش استفاده نکنید. دلیلش را هم خودتان می‌دانید!
3. وسیله‌ای به‌عنوان معیار سنجش: پول کمک می‌کند ارزش کالاها و خدمات متخلف را بسنجیم. در واقع، پول حکم متری را دارد که می‌توان با استفاده از آن، ارزش‌ها را با یکدیگر مقایسه کرد. به لطف این کارکرد، امکان مقایسۀ قیمت‌ها و اتخاذ تصمیم بهتر فراهم خواهد شد.

بیایید سفری به گذشته داشته باشیم. روزگاری که بشر نیاز به تجارت داشت، اما پولی در کار نبود!

جهان قبل از پول و مبادلۀ کالا با کالا

قبل از اختراع پول، همان‌طور که در کتاب‌های تاریخ دبستان خوانده‌ایم، مبادلۀ کالا با کالا رواج داشت. خب به نظر می‌رسد سازوکار ساده‌ای در جریان بود!

دو فرد به هم برمی‌خوردند که یکی گندم داشت و دیگری جو؛ از قضا، آن کسی که گندم داشت نیازمند جو بود و فرد دارندۀ جو دنبال مقداری گندم برای خانه‌اش بود! پس همان‌طور که حدس می‌زنید، آن‌ها بارشان را با یکدیگر عوض می‌کنند و خرم و خندان راهی منازلشان می‌شوند، شاید هم محل کار! خلاصه هرجایی که قرار بود بروند.

ولی خب روال کار انقدرها هم ساده نبود.

چه می‌شد اگر فردی که بار گندم داشت، به‌جای جو، طالب مقداری میوه (مثلا سیب) بود؟ در این حالت، فرد صاحب جو، ابتدا باید دارندۀ سیبی را پیدا می‌کرد که لزوماً جو بخواهد! بعد از دادن جو و گرفتن سیب، مجدداً نزد دارندۀ گندم بازمی‌گشت تا معامله را شکل دهد. اگر گندم‌دار زودتر از او به سیب دست پیدا کرده بود و دیگر گندمی در کار نبود تکلیف چه می‌شد؟

جدا از این‌ها، مشکلات بسیار دیگری در رابطه با مبادلۀ کالا با کالا وجود داشت. ممکن بود طرفین بر سر مقدار باری که باید جابه‌جا شود به توافق نمی‌رسیدند! مثلاً گندم‌دار معتقد بود در ازای یک کیلو گندم باید دو کیلو جو بگیرد، چراکه گندم از جو با‌ارزش‌تر است. طرف مقابل هم قبول نمی‌کرد! به همین سادگی.

تازه وقتی قرار به معاوضۀ گندم و سیب برسد که اوضاع پیچیده‌تر هم خواهد شد! چطور می‌توان مشخص کرد که هر کیلو گندم ارزش چند کیلو سیب را دارد؟

همان‌طور که می‌بینید، تهیۀ مقداری گندم که در این روزگار به سادگی هرچه تمام‌تر انجام می‌شود، در عهد مبادلۀ کالا با کالا می‌توانست یک مصیبت بی‌پایان باشد!

در واقع، همین مشکلات و ایرادات مربوط به این رویکرد بود که ایدۀ خلق پول را در ذهن بشر پرورش داد.

البته که پول هم مسیر طویل و درازی را طی کرد تا به شکل امروزی درآمد. در بخش بعدی، راجع به تاریخچۀ پول صحبت خواهیم کرد.

تاریخچه پول از ابتدای جوامع بشری تا به امروز

راجع‌به مبادلۀ کالا با کالا صحبت کردیم و فهمیدیم که به‌خاطر ایراداتش، بشر به فکر راه جایگزینی برای آن افتاد. اولین تحول در این زمینه، پیدایش پول‌های کالایی یا Commodity Money بود.

هر جامعه‌ای، یک کالا را به‌عنوان کالای مرجع انتخاب می‌کرد و از آن به‌جای پول استفاده می‌کرد. برگردیم به مثال بالا در قسمت مبادلۀ کالا با کالا. فرض می‌گیریم در آن جامعه، گاو، به‌خاطر ارزش ذاتی‌اش، به‌عنوان پول کالایی در نظر گرفته شده بود!

دیگر فرد خواهان گندم نیاز به پیدا کردن جنس موردنیاز دارندۀ گندم نداشت! از آنجایی که گاو به‌عنوان یک کالای باارزش توسط کلیت شناخته می‌شد، فقط کافی بود یک گاو ردوبدل می‌شد تا در ازای آن، مقدار مشخصی از گندم، مثلاً 10 کیلو، به فرد ارائه‌دهندۀ گاو داده شود.

با گذر زمان، جوامع بشری دریافتند که بهتر است از برخی از فلزات به‌عنوان پول کالایی استفاده کنند؛ مثلاً طلا و نقره یا حتی در برخی موارد، مس و آهن. این‌طوری بود که از گاو، صدف، نمک و کالاهای مشابه، بشر به فلزات رسید.

چندی بعد از رواج فلزات، سکه‌ها وارد عرصه شدند که جزو بزرگ‌ترین انقلاب‌ها در دنیای پول محسوب می‌شوند.

انسان فهمید بهتر است به‌جای به‌کارگیری فلزات به‌صورت خام، آن‌ها را تبدیل به سکه‌های با سایز مشخص کند تا هم حمل آن‌ها راحت‌تر باشد و هم ساختار منظم‌تری ایجاد شود.

منابع تاریخی ادعا می‌کنند که برای اولین بار، پادشاهی لیدیه، 600 سال قبل از میلاد مسیح، اقدام به ضرب سکه کرد. پس از آن‌ها، استفاده از سکه کاملاً رایج شد و تمام امپراطوری‌های بزرگ باستان اعم از ایران، مصر، روم، چین و... از سکه‌‌ها به‌عنوان پول استفاده می‌کردند.

در رابطه با سکه‌ها، باید بدانید که ابتدا مردم برای اطمینان از ارزششان آن‌ها را وزن می‌کردند. مثلاً اگر جنس سکه‌ها از طلا بود، در نهایت این وزن آن‌ها بود که ارزش واقعیشان را مشخص می‌کرد. پس از مدتی، حاکمیت‌های آن زمان تصمیم گرفتند مهرشان را بر سکه‌ها بکوبند تا فرایند وزن کردن حذف و در زمان صرفه‌جویی شود.

سکه هزاران سال نقش پول را به‌خوبی بازی کرد و همچنان هم از گود خارج نشده است؛ حتی در اقتصاد رو به پایان ما هم، تا همین چند سال پیش سکه‌ها وجود داشتند و می‌توانستید با آن‌ها برخی اجناس را تهیه کنید. یادتان است با سکۀ 25 تومانی نوشمک می‌خریدیم؟

اما خب پس از مدتی و با رشد اقتصاد، دیگر حمل سکه‌های زیاد کار عقلانی و راحتی نبود. این مشکل زمینه‌ساز اختراع پول کاغذی (اسکناس) و شکل اولیه‌ای از بانک‌های امروز شد. گفته می‌شود چین اولین تمدنی بود که نزدیک به 1000 سال پیش، از پول کاغذی در آن استفاده می‌شد، اما چند قرن طول کشید که این شکل از پول در تمام دنیا رایج شود.

اجازه دهید روند کار را خیلی ساده بگوییم؛ مردم طلا و نقره را داخل بانک‌های تازه تأسیس آن زمان می‌گذاشتند و رسیدی دریافت می‌کردند؛ سپس می‌توانستند این رسید را به بانکی دیگر ببرند و همان مقدار طلا یا نقره را تحویل بگیرند. بدون اینکه لازم باشد حجم زیادی از سکه‌ها را با وزن بالا حمل کنند.

در واقع، می‌توان گفت فلزهای ارزشمندی که در بانک قرار داشتند، پشتوانۀ پول کاغذی بودند.

جلوتر آمدیم و بانک‌ها گسترش پیدا کردند و سیستم بانکی دگرگون شد. حالا کار به جایی رسیده است که تمام پول دنیا توسط بانک‌های مرکزی و به‌صورت کاملاً متمرکز کنترل می‌شود.

برگردیم به روند تاریخی تحولات سیستم پولی! حوالی قرن نوزدهم، استانداردی تحت عنوان Gold Standard به وجود آمد و بیشتر کشور آن‌ را سرلوحه نظام پولی خود قرار دادند. بر اساس این استاندارد، ارزش پولی هر کشور به مقدار طلایی مشخص گره خورده بود.

در قرن 20 میلادی، پول فیات خلق شد. کشورها دیگر مقید به استاندارد طلا نبودند و هرکدام ارز مخصوص خود را داشتند. ارزی که ارزشش به‌خاطر تائید حاکمیت و البته مقبولیت بین عموم مردم است. جلوتر راجع‌به پول فیات بیشتر صحبت می‌کنیم.

در حال که همچنان پول فیات شکل اصلی پول محسوب می‌شود، چند وقتی است که انقلاب بزرگ دیگری در رابطه با پول رخ داده و آن هم پول دیجیتال است! حساب‌های بانکی، تا حد زیادی جای اسکناس‌ها را گرفته‌اند. حالا پول شما در کارتتان است و در واقع، کدهای کامپیوتری دارایی شما را مشخص می‌کنند.

آخرین تحول در رابطه با دنیای پول، رمزارزها هستند که دگرگونی بسیار بزرگی محسوب می‌شوند. اولین شکل پول غیرمتمرکز که به نظر می‌رسد سیستم‌های بانکی نهایت تلاششان را می‌کنند تا پا نگیرد. البته که تا حالا موفق نبوده‌اند.

اگر موافقید، در بخش بعدی به انواع پول بپردازیم.

انواع مختلف پول و مثال‌های هرکدام

پول انواع مختلفی دارد و در این بخش می‌خواهیم راجع‌به هرکدام جداگانه صحبت کنیم. برای اینکه درک بهتری داشته باشید، برای هرکدام مثال هم خواهیم زد.

پول کالایی (Commodity Money)

گفتیم که اولین فرم پول، همین پول کالایی بود؛ یعنی یک کالا که بین عموم یک جامعه موردقبول است، به‌عنوان وسیله‌ای برای دادوستد استفاده می‌شود.

اگر فکر می‌کنید پول کالایی کاملاً منسوخ شده است، در اشتباهید! گاهی ممکن است ارزش پول به‌خاطر تورم و موضوعات دیگر آنقدر پایین بیاید، که مردم ترجیح دهند از کالاها برای دادوستد استفاده کنند. مثلاً بعد از جنگ جهانی دوم، ارزش پول آلمان آنقدر پایین آمده بود که مردم از سیگار به‌جای پول استفاده می‌کردند.

در گذشته از اجناس بسیاری به‌عنوان پول استفاده می‌شد؛ بسته به جامعه و موقعیت مکانی، پول کالایی ممکن بود گاو، صدف، نمک، چای، تنباکو، طلا، نقره و حتی مس باشد.

پول فیات (Fiat Money)

همان‌طور که گفتیم، پول فیات همچنان شکل رایج پول است که در تمام دنیا مورداستفاده است. اقتصاد جهانی هم بر پایۀ ارزهای فیات بنا شده است.

این نوع پول‌ها، ارزش ذاتی‌ای ندارند. حاکمیت پشت هر پول فیات، تعیین‌کنندۀ ارزش آن است و از آن پشتیبانی می‌کند.

مثلاً دلار آمریکا را در نظر بگیرید. اقتصاد ایالات متحده، قدرتمندترین اقتصاد دنیا است؛ به همین جهت، پول فیات این کشور، یعنی همان دلار، در اکثر کشورهای دنیا موردقبول خواهد بود؛ در حالی که یک اسکناس صد دلاری به‌تنهایی، فقط یک تکه کاغذ است.

اجازه دهید باز هم روی اهمیت مقبولیت نزد اکثریت تأکید کنیم! علاوه‌بر اینکه اقتصاد این کشور قوی است، تمام مردم دنیا متفق‌القول می‌گویند دلار پول فیات ارزشمندی است. به‌طور کلی، ارز رسمی هر کشور، یک پول فیات محسوب می‌شود. از ریال خودمان گرفته تا پوند انگلیس و لیر ترکیه.

پول امانتداری (Fiduciary Money)

هر نوع پولی که توسط هیچ کالایی پشتیبانی نشود و اکثریت آن را قبول داشته باشند، پول امانتداری یا Fiduciary Money محسوب می‌شود.

خوب است بدانید که تمام پول‌های فیات، زیرمجموعۀ این نوع قرار می‌گیرند؛ چراکه از تمام خصوصیات پول امانتداری برخوردار هستند؛ اما هر پول امانتداری‌ای لزوماً پول فیات نیست!

مثلاً اسکناس را در نظر بگیرید. از یک طرف، هیچ کالایی آن را پشتیبانی نمی‌کند و از طرف دیگر، همۀ مردم روی ارزشمند بودن آن اتفاق نظر دارند؛ چرا مردم فکر می‌کنند این تکه‌ کاغذها ارزشمندند؟ چون حاکمیت این ارزشمندی را تائید می‌کند!

بنابراین، اسکناسی که در کیف پولتان دارید، هم پول فیات محسوب می‌شود و هم پول امانتداری!

علاوه‌بر این 3 نوع، انواع پول دیگری هم وجود دارد که رواج کمتری دارد. مثل پول محلی (Local Currencies)، پول دیجیتال (همان پولی که در حساب بانکیتان وجود دارد)، پول‌های مجازی در بازی‌های ویدئویی و....

خلاصه که دنیای پول‌ها بسیار وسیع است؛ اما این 3 مورد، اصلی‌ترین انواع پول محسوب می‌شوند.

فهمیدیم که برخی از پول‌ها، یا بهتر است بگوییم ارزها، قدرت بیشتری از باقی دارند. در بخش بعدی، دلیل قدرتمند بودن یک ارز را بررسی می‌کنیم.

ویژگی‌های پول قدرتمند و باارزش

پول قدرتمند و باارزش، خصوصیاتی دارد که در این قسمت آن‌ها را بررسی می‌کنیم:

• ثبات: پولی ارزشمند است که ثبات داشته باشد! به زبان ساده، پول نباید در اثر اتفاقات گوناگون ارزشش را از دست بدهد؛ اتفاقاتی مثل بروز تورم. به همین خاطر است که ریال ما قدرتمند نیست و  دینار کویت قدرت زیادی دارد!
• پذیرش بالا: می‌دانید واحد پول چیست؟ همان ارز هر کشور را واحد پول می‌گویند. مثلاً یوان واحد پول چین است. وقتی یک واحد پول، علاوه‌بر کشور صادرکننده در محافل بین‌المللی هم موردقبول باشد، نشان از قدرت و ارزش بالای آن دارد. 
• قابلیت تبدیل به ارزهای دیگر: اگر به یک کشور دیگر سفر کنید، مسلماً پول کشورمان را از شما قبول نمی‌کنند! مثلاً به ترکیه که بروید و بخواهید در صرافی پولتان را به لیر تبدیل کنید، ریال ایران به کارتان نمی‌آید؛ اما دلار آمریکا و یورو را با رویی گشاده از شما می‌پذیرند. 
• قدرت اقتصاد کشور مبداء: بالاتر هم گفتیم که اقتصاد قوی، منجر به قدرت گرفتن ارز آن کشور خواهد شد. بالطبع هرقدر اقتصاد کشوری قدرتمندتر باشد، واحد پولش هم ارزش بیشتری خواهد داشت. 
• محدودیت منابع: هرقدر مقدار پول در گردش کمتر باشد، قدرت آن هم بیشتر خواهد بود؛ به همین دلیل است که چاپ بی‌رویۀ پول، باعث ایجاد تورم و کاهش ارزش پول می‌شود.

این 5 مورد خصوصیات ارز قوی بودند! اگر بخواهیم نگاهی کلی‌تر داشته باشیم و ویژگی‌های پول خوب را بررسی کنیم، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

تقسیم‌پذیری: پول ایدئال باید امکان تقسیم شدن به مقدارهای کوچک را داشته باشد. مثلاً طلا را به‌عنوان پول کالایی در نظر بگیرید؛ می‌توان آن را به قطعات کوچک‌تر با وزن کمتر تبدیل کرد. بدون اینکه از ارزش آن کاسته شود. 

قابل‌حمل‌بودن: دیگر خصوصیت پول خوب، امکان حمل آسان است. مثلاً پول دیجیتال را با گاو (که زمانی به‌عنوان پول کالایی استفاده می‌شد) مقایسه کنید. برای حمل پول دیجیتال، فقط کافی است کارت بانکیتان را همراه خود داشته باشید، اما حمل گاو کار آسانی نیست. حالا فرض کنید می‌خواهید سفر کنید، خودتان بگویید بردن یک گله گاو به مقصد راحت‌تر است یا گذاشتن یک کارت بانکی داخل جیبتان

ماندگاری: پولی خوب است که ماندگاری بالایی داشته باشد! اگر همچنان از صدف به‌عنوان پول استفاده می‌شد، مسلماً نگهداری از آن کار بسیار سخت‌تری بود؛ چراکه امکان شکستن و از بین رفتن آن وجود داشت. مشکلی که در رابطه با پول‌های امروزی وجود ندارد و آن‌ها در برابر بلایای مختلف ایمن هستند.

یک مفهوم مهم دیگر را هم بررسی کنیم و مقاله را به پایان ببریم.

پشتوانۀ پول چیست و چه تأثیری روی ارزش پول دارد؟

به بیان خیلی ساده، پشتوانۀ پول چیزی است که ارزش آن را تعیین می‌کند!

این مفهوم از زمان پول‌های کاغذی رواج پیدا کرد. قبلاً در زمان مبادلۀ کالا با کالا، چون خبری از پول نبود، پشتوانه‌ای هم در کار نبود! در زمان پول‌های کالایی هم پشتوانه صرفاً اهمیت و کاربرد کالا بود.

اما اگر یادتان باشد، بالاتر گفتیم چندصد سال قبل، سازوکاری طراحی شد که مردم طلا یا نقره‌شان را در بانک می‌گذاشتند و رسیدی دریافت می‌کردند. پشتوانۀ این رسید (پول)، همان فلزات ارزشمندی بود که در بانک قرار داده شده بود.
در رابطه با پول فیات، باید بگوییم پشتوانه‌ای در کار نیست! یعنی مثل قدیم نیست که به ازای مقدار مشخصی از پول در اختیارتان، مقدار معینی طلا تحویل بگیرید.

پشتوانۀ این نوع پول‌ها که ارزش آن‌ها را مشخص می‌کند، قدرت و اعتبار حاکمیت صادرکنندۀ آن‌ها است.

خب این هم از تعریف مختصر و سرراست پشتوانۀ پول. بیایید گفته‌هایمان را جمع‌بندی کنیم.

پول باعث ایجاد اقتصاد امروزی شد!

همان‌طور که خواندید، پول در طول تاریخ، از هزاران سال پیش تا کنون، تحولات بسیاری را تجربه کرده است.

در این مقاله، فهمیدیم تعریف پول چیست و اینکه 3 وظیفۀ اصلی زیر را دارد:

1. وسیله‌ای برای مبادله و معامله؛
2. وسیله‌ای برای ذخیرۀ ارزش؛
3. معیاری برای ارزش کالاها و خدمات مختلف.

سعی کردیم راجع‌به تمام وجهه‌های مختلف این مفهوم صحبت کنیم و مقاله‌ای کامل برایتان آماده کنیم. اگر همچنان سؤالی در رابطه با پول دارید، در قسمت کامنت‌ها آن را با ما مطرح کنید.